Het dubbelzinnige streven naar veiligheid

Veiligheid is een belangrijke waarde voor de mensheid: gevaren loeren overal. Alhoewel het al of niet gesimuleerde spel met gevaren mensen kunnen aantrekken (de stress-hormonen brengen roesachtige gevoelens in stelling), kan zeker de moderne wereld worden opgevat als een strijd voor veiligheid. Het menselijk leven speelt zich af in een gevaarlijke omgeving. Allereerst zitten in een mens genetisch zelfdestructieve factoren: aanleg voor uiteindelijk dodelijke ziekten of afwijkingen. Het lichaam is een tijdbom die vroeg of laat altijd een keer afgaat. De omgeving waarin een mens leeft, zit vol met giftige stoffen en kleine organismen die ziekteverwekkend en soms dodelijk zijn. De gehele gezondheidszorg is door de sterke aandrang deze gevaren de baas te worden – nadat de wetenschap deze duistere krachten zichtbaar heeft gemaakt – tot een oneindige opgave geworden die alleen door geldgebrek gestuit wordt.
De verhouding van de mens tot deze ontwikkeling is dubbelzinnig: aan de ene kant wordt hij meegesleept in de zorg voor de eigen gezondheid en levensverlenging, aan de andere kant wil hij de ogen sluiten voor gezondheidsrisico’s die hij door bepaald gedrag loopt. Hier blijkt dat de mens op een of andere manier genot blijft beleven aan een ‘gevaarlijk’ leven, ook al blijft veiligheid tegelijk een belangrijk streven. Van een andere orde zijn de gevaren die wij van roofzuchtige en moordzuchtige levende wezens te duchten hebben: dieren maar vooral mensen. Mensen zijn verwondbaar en kwetsbaar tot de dood erop volgt. Veiligheid speelt ook hier een dubbelzinnige rol aangezien het vaak de verdediging van de eigen veiligheid is die mensen (of dieren) aanzet tot geweld tegen andere mensen (of levende wezens). Het uitbannen van menselijk geweld is al lang een (eveneens dubbelzinnig) streven in menselijke samenlevingen: monopolisering van geweld in politiek en leger als middel voor beperking van geweld.
Gevaar hebben wij ook te duchten van de natuurlijke krachten die mensen in beheer nemen in de vorm van machines: ongevallen vormen een groter gevaar voor de mens dan het geweld van misdaad en oorlog. De technische beheersing van de wereld is uit zichzelf een risico ook al probeert men het menselijke tekort in te dammen en dus ook beheersbaar te maken. De vier elementen van de kosmos zijn een andere dubbelzinnige bron voor het menselijk bestaan: levensnoodzakelijk èn levensgevaarlijk. Het leven op aarde is mogelijk door een kwetsbaar evenwicht tussen de elementen of binnen de elementen zelf. Maar de leefomgeving raakt regelmatig ernstig verstoord door hitte en droogte, stormen, vuurzeeën, vulkaanuitbarstingen, aardbevingen, overstromingen enzovoort. De aardbol is tegelijk de mogelijkheidsvoorwaarde van het leven, als een geheel van krachten die het leven kunnen vernietigen. Inmiddels is de mensheid in staat het evenwicht zelf te verstoren en het eigen bestaan op het spel te zetten. De kosmische bedreiging is de grootste en laatste vijand van de mensheid: een inslag van een buitenaards hemellichaam kan fataal blijken.
Het streven naar veiligheid leidt tot menselijke activiteiten: van het maken en bouwen van bescherming (kleding, huizen, muren enzovoort) tot volksverhuizingen van gevaarlijke naar veilige omgevingen. Ten slotte is de psychische veiligheid een onderwerp dat hier genoemd dient te worden. Een mens kan slechts leven als hij niet voortdurend met gevaren bezig is: paranoïde stemmingen zijn niet goed voor de geestelijke gezondheid. Maar zelfs daar waar weinig gevaar te duchten is, zijn gevoelens van onveiligheid mogelijk. Dat heeft ook te maken met de geestelijke huishouding van mensen: vertrouwen zij zichzelf het leven toe? Zeker wanneer het bestaan een maatschappelijk-cultureel karakter krijgt, dat wil zeggen afhankelijk wordt van een bepaalde identiteit, krijgt het idee van veiligheid een nieuwe dimensie. Hoe berekenbaar de moderne wereld ook is, veel mensen voelen zich uiterst onzeker omdat zij leven met het idee dat ze aan hoge eisen moeten voldoen. De stress-hormonen worden voortdurend in werking gesteld ook al zijn er geen werkelijk levensbedreigende omstandigheden aanwezig. Het menselijk heil blijft een onderwerp van zorg ook in een wereld waarin veiligheid in toenemende mate is gewaarborgd.